فرایند سالمندی با بروز تغییرات تدریجی و طبیعی در ساختار و کارکرد سیستم عصبی همراه است. این تغییرات می‌توانند به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم بر توانمندی‌های زبانی، گفتاری و در نهایت بر کیفیت زندگی افراد اثرگذار باشند. در این دوران، کاهش تدریجی در ادراک حسی و سرعت پردازش اطلاعات مشاهده می‌شود؛ که یکی از پیامدهای آن افت عملکرد در حوزه‌های مختلف شناختی و بروز تغییرات مرتبط با سالمندی طبیعی می باشد.

زبان بیانی (صحبت کردن) و زبان درکی (شنیدن و ادراک) از جمله حوزه‌هایی هستند که در این دوران دستخوش تغییر می گردند. سن یک شخص را می توان بر اساس ویژگی های گفتاری مانند لرزش صدا، زیر و بمی، سرعت صحبت کردن، بلندی و روانی گفتار پیش بینی کرد. برخی مهارت‌های زبانی مانند خزانه واژگانی و قضاوت دستوری جملات با افزایش سن تقریباً بدون تغییر باقی می‌مانند؛ درحالی‌که برخی دیگر، از جمله درک عبارات پیچیده و توانایی نامیدن، دچار افت می‌شوند.

کاهش توانمندی نامیدن یکی از متداول‌ترین تغییرات زبان بیانی و از مهم‌ترین شکایت‌های افراد در سنین سالمندی است. این مسئله از دو منظر، یعنی دقت پاسخ‌ها و مدت زمان پاسخ‌دهی قابل بررسی است. سالمندان به دلیل کاهش توانایی واژه‌یابی، در گفتار پیوسته خود بیشتر از واژه‌های عمومی (مانند «چیز»، «این» یا «آن») استفاده می‌کنند یا ناچارند گفته‌های خود را از نظر تولیدی به‌طور مکرر اصلاح کنند.

همچنین، پدیده‌هایی نظیر لغزش زبانی (مانند جابه‌جایی اصوات در کلمات، به‌طور مثال «قیب سرمز» به‌جای «سیب قرمز») و پدیده نوک‌زبانی (ناتوانی موقت در بازیابی کلمه‌ای که فرد مطمئن به دانستن آن است) از دیگر مشکلات رایج این دوران به‌شمار می‌آیند. این مشکلات بیشتر در واژگان کم‌بسامد یا اسامی خاصی که مدتی از آن ها استفاده نشده رخ می‌دهند.

علاوه بر این، افراد سالمند اغلب ذکر می‌کنند که دیگر نمی‌توانند واژگان را با همان سرعت قبلی به خاطر آورند. از منظر زبان درکی نیز تغییرات طبیعی در سیستم شنوایی محیطی و مرکزی، همراه با تغییرات شناختی، سبب می‌شود درک جملات طولانی و پیچیده دشوارتر گردد. همچنین درک گفتار در محیط‌های شلوغ یا شرایط خاص تحت تأثیر قرار می‌گیرد.

این تغییرات بخشی طبیعی از روند سالمندی هستند و لزوماً نشانگر بیماری جدی محسوب نمی‌شوند. با این حال، از آن¬جا که توانایی برقراری ارتباط مؤثر نقش اساسی در حفظ تعاملات اجتماعی، جایگاه فردی و کیفیت زندگی سالمندان دارد، آگاهی خانواده‌ها و خود سالمندان نسبت به این موضوع حائز اهمیت است. مراجعه به گفتاردرمانگر و بهره‌گیری از خدمات تیم توانبخشی می‌تواند به ارتقای توانایی‌های ارتباطی، پیشگیری از انزوای اجتماعی و دستیابی به سالمندی موفق و فعال کمک شایانی کند.

دکتر سلیمه جعفری،عضو هیات علمی گروه گفتاردرمانی دانشگاه علوم پزشکی شیراز